Madalas mabanggit ang “Buwan at Baril sa Eb Major” ni Chris Millado bilang isa sa mga klasikong dula na kontra sa diktadurang US-Marcos at isa sa mga klasikong dulang makabayan. Nang ipalabas ito ngayong taon, may mga kaibigang nagsabi sa aking manood, dahil maganda raw at nakakaiyak pa nga. Kaya naman nanood ako, at hindi ako nabigo.
Binubuo ang “Buwan at Baril” ng limang istorya ng mga taong lumaban sa diktadura, partikular noong umigting ang pakikibaka nang paslangin si Sen. Ninoy Aquino petsa Agosto 21, 1983. Sa mensahe niya sa souvenir program ng dula, sinabi ni Millado na isinulat niya ito noong 1984, panahong kahit ang UP School of Economics ay nagsasabing binabayo ng matinding krisis ang bansa. Nasa iba’t ibang bahagi ng dula ang mga palatandan ng panahon: Lakbayan, August Twenty-One Movement, dilaw na confetti sa Makati, mga kamisetang may laman ng panawagang boykoteo sa eleksyon at larawan ni Ninoy, at iba pa.
 |
| https://www.facebook.com/SUGID.Prod/ |
Pero ang mainam sa dula, makabuluhan ang mga kwento lampas sa partikular na panahon na inilalarawan nila. Ang una, tungkol sa pagtatagpo ng magkapatid na magsasakang aktibista at manggagawang unyonista’t welgista sa Lakbayan nang dumating ang huli sa Metro Manila. Ang ikalawa, ang pagkukwento ng babaeng Itawis, isang pambansang minorya, sa tulong ng isang paring kumukupkop sa kanya tungkol sa pagpatay ng militar sa kanyang ama sa batayan ng akusasyong kasapi ito ng New People’s Army o NPA.
Ang ikatlo, ang pakikipag-usap ng isang socialite sa kanyang kasambahay tungkol sa kanyang pakikisangkot sa pakikibakang anti-Marcos. Ang ikaapat, ang pagsundo ng isang babaeng aktibista sa bangkay ng asawa niyang NPA, ang pagluluksa sa pagkamatay nito, at pagpapaalam dito. At ikaapat, ang pag-aresto, interogasyon at pagtortyur ng pulisya sa isang estudyanteng aktibista.
Ang kagyat na mapapansing kapuri-puri sa dula ay ang script. Kongkreto at buhay ang mga karakter, ang mga kwento ng buhay nila, at ang kwento ng mga buhay na inilalahad nila. Sabi ni Millado, “Lahat ng karakter… ay batay sa mga aktwal na taong nakilala ko, nakatrabaho, naengkwentro nang saglit, nabasa at nabalitaan sa mga lihim na pulong, piketlayn, mahabang martsa, demonstrasyon, pakikipamuhay, at barikada.” Makikitang matalas magmasid ng mga tao si Millado at lumubog siya sa kanilang saya, pighati, pag-ibig, drama, kakwanan, kakengkuyan at iba pang emosyon. Ito siguro ang aspetong “Buwan” sa titulo.
Pero ang mahusay rin sa dula ay kung paanong nagtutulungan ang bahaging personal na ito at ang pulitikal – ang komitment hindi lang sa pakikibakang anti-diktadura, kundi sa pakikibaka para sa rebolusyunaryong pagbabago ng lipunan. Ito naman siguro ang aspetong “Baril” sa titulo. Pinasok ng dula ang personal hindi para magpakaligaw at magpakulong dito, kundi para paglingkurin ang mga nilalaman nito sa personal na katatagan sa kolektibong pakikibaka, at sa pampulitikang pakikibaka mismo.
Kaya dadalhin ka ng dula sa samu’t saring emosyon – sa paraang may bahaging marahan at may bahaging todo – para ibalik sa aktibismo at rebolusyon. Dito, mahigpit na magkaugnay, hindi magkabangga, ang buwan ng personal na buhay at ang baril ng pulitikal na pakikibaka.
Pinakamatining ang kakayahang ito sa kwento tungkol sa babaeng kumuha ng bangkay ng asawa niyang NPA. Dumaan siya sa matinding pagkwestyon sa prinsipyo at pakikibaka, pero humantong sa mas matatag na pagtangan dito; sa pakiramdam ng pagiging mag-isa pero tumungo sa pakiramdam ng pagiging kasama ng marami; sa pag-aakala ng kawalang-saysay ng kanyang buhay at kamatayan pero dumulo sa pag-unawa sa ibayong kabuluhan nito. Marami sa mga kasabayan kong manonood na may pampulitikang kamulatan ang marahang nagpunas ng luha at narinig ang mga pigil na singhot. Narito na yata ang pinakamasakit pero pinakamatamis na flying kiss na nakita ko sa buong buhay ko.
Ang mahusay na script, nabigyang-buhay ng magaling na pagganap ng mga aktor sa ekspertong direksyon ni Andoy Ranay. Napakagaling ni Angeli Bayani na gumanap na babaeng Itawis. Ang pananalita niya, waring Ilocano, pero ibang wika pa. Hindi na naisalin ng tagapagsalin niyang pari na si JC Santos ang mga sinasabi niya, pero mauunawaan mo nang malinaw, sa tulong ng ilang susing salita at marubdob na emosyon. Marami ang nagtanong pagkatapos: talaga bang wika ni Bayani ang sinambit niya? Dahil galing sa puso, at tagos sa puso.
 |
| https://www.facebook.com/SUGID.Prod/ |
 |
| https://www.facebook.com/SUGID.Prod/ |
Napakahusay rin ni Mayen Estañero na gumanap na asawa ng patay na NPA. Mahusay niyang naipakita ang pagmamahal, lungkot, poot, saya, pangungulila, pagluluksa at samu’t saring emosyon sa tagpong iyun ng buhay. Asawang-asawa, nanay na nanay, aktibistang aktibista siya.
 |
| https://www.facebook.com/SUGID.Prod/ |
Dapat ding papurihan si Jackie Lou Blanco na gumanap na socialite – kalakhan nang suot ang bathrobe lang. Binigyang-buhay niya ang mahabang monologo at binigyang-ligaya niya ang manonood nang ipinapakita ang kanyang karakter, na siguro’y papasang isa sa “Titas of Manila” ngayon: ang kanyang mga tunggaliang pinasok, saya at lungkot, pagdadalawang-isip sa pakikibaka, at iba pa. May nagsabing ang modelo niya sa pagganap ay si Maita Gomez, aktibista at dating NPA, na lumabas ang larawan bago nagsimula ang kwento. Namulat si Maita noong First Quarter Storm ng 1970 habang ang karakter ni Blanco ay noong dekada 80 na, pero sinumang namangha kay Maita ay makakaalala sa kanya sa naging pagganap ni Blanco.
 |
| https://www.facebook.com/SUGID.Prod/ |
Maraming interesante at nakakapagpaisip sa dula. Matapang ito sa pagpapakita ng mga panganib at sakripisyo na hinaharap ng mga aktibista at rebolusyunaryo, pero malinaw rin ito sa pagpapakita ng mga paninindigan, kwento, alaala, pagiging tuso sa kaaway, at iba pang rekurso nila sa pagharap at pag-alpas. Matapang bagamat maingat din ito sa pagdadala ng mga impormasyon lalo na kaugnay ng kilusang lihim: mula sa pagbilang ng babaeng Itawis sa 21 sundalong dumukot sa kanyang ama hanggang sa pagpapanggap ng asawa na pinsan niya ang patay, hanggang sa pagkatuklas ng nakasulat na talambuhay ng estudyanteng aktibista.
Ang sinasabing kagyat na dahilan kung bakit muling ipinapalabas ang dula ay para kontrahin ang rebisyunismo sa kasaysayan hinggil sa diktadurang US-Marcos na naglalatag naman ng landas para sa pagpapanumbalik ng mga Marcos sa Malakanyang. Idagdag pa marahil ang gisingin ang alaala para palakasin ang paglaban sa malaganap na ekstrahudisyal na pagpaslang at paglabag sa karapatang pantao sa ilalim ni Rodrigo Duterte.
Pero higit-higit pa diyan ang halaga at bisa ng “Buwan at Baril.” Kumbaga’y kinuhanan ni Millado ng larawan ang isang panahong malakas at maigting ang pakikibaka – hindi lamang laban sa diktadura kundi sa buong bulok na naghaharing sistema – at ipinapakita ang naturang larawan ngayon. Katulad rin marahil ng paggunita ng naunang henerasyon ng mga aktibista’t rebolusyunaryo sa FQS. Pinapalawak ang ating kaalaman at pag-unawa, binibigyan tayo ng inspirasyon at ahitasyon tungkol sa mga nagawa na at posible pang makamit na maaaring tanganan ngayon at lampasan sa hinaharap.
Sino nga ba iyung makatang nagsabing hindi mo pwedeng gawan ng buod ang isang tula? Ganoon pala iyun: Kapag napakaganda at napakahusay ng isang likhang-sining, walang anumang paliwanag o rebyu ang sasapat para ipagagap ito. Kailangang maranasan ito mismo ng mga tao. Kaya sinasabi ko sa lahat: panoorin ang “Buwan at Baril”! At marapat sabihan ang mga nasa likod ng dula: Padayon, itanghal sa buong bayan!